Bilgin CANDEMİR (YTÜ. MYO ÖĞR.GÖR. MAK.MÜH.İŞL.İK.MSC.)
GENEL HAVALANDIRMA VE İKLİMLENDİRME
Ortam Hava Kalitesi; İşyeri ortamında çalışanların sağlığı ve güvenliği için gerekli hava kalitesinin sağlanması gerekmektedir.
Ortam Hava Kalitesini Etkileyen Faktörler şunlardır ; Havanın sıcaklığı, Havanın nemi, Hava akım hızı, Havada bulunan kirletici unsurlar. Çalışanların sağlığı için gerekli temel koşul vücut sıcaklığının normal düzeyde tutulmasıyla ve kirletici unsurların ortamdan uzaklaştırılması ile sağlanır.
Bu dengenin sağlanmasında uygun ve yeterli havalandırma ortamda alınacak önemli bir önlemdir. Havalandırma, ısıtma, soğutma ve nemlendirme özellikleriyle birlikte değerlendirildiğinde işyeri iklimlendirmesinin önemli bir parçasıdır. Bu yönüyle havalandırma, çalışma ortamının gerek üretim ve ürün için gerekse çalışanların termal konforu için tatmin edici olmasını sağlamaktadır.
Havalandırma; çalışma ortamının ısısını düşürerek,çalışma ortam havasında bulunan ve çalışanların solumak durumunda kaldıkları hava kirletici etkenlerin ortamdaki seviyesini azaltarak, çalışanları sıcaktan ve ortam havasını kirleten etkenlerden kaynaklanan olumsuz etkilerden koruma önlemidir.
Havalandırma; genel havalandırma, lokal havalandırma olarak iki grupta incelenir. Çalışma ortam ısısının artmasına neden olan kaynaklar ise şunlardır; işyerinde yapılan işler, dış etkenler, çalışanlar, çalışma ortam havasındaki kirlenmenin kaynakları, işyerinde yapılan işler, dış etkenler, çalışılan işin özellikleri gibi
Çalışma ortam havasını kirleten etkenler; kimyasal, fiziksel, biyolojik etmenlerden oluşur. Havalandırma; çalışma ortamındaki havanın kendiliğinden eş zamanlı olarak ortamdan uzaklaştırılması,ve temiz hava ile değiştirilmesi işlemidir. Ancak bazı durumlarda yeterli havalandırmanın sağlanması ortam havasını hareketlendirmek şeklinde yapılır.
Parlayıcı gazların kullanıldığı ya da yayıldığı endüstriyel çalışmaların yapıldığı ortamlarda parlamayı önlemek amacı ile bu tür havalandırma yapmak gerekir. Havalandırma ısınmanın ve kirlenmenin kontrolünü sağlayan çok yararlı bir araçtır.
Çünkü işyeri çalışma ortamında oluşan, yüksek ısı (önemli bir kısmı) kirlenme çalışanlara hava yolu ile iletilir Ortam havasındaki ısı, havayı oluşturan gazlarda depolanır , çalışma ortamında oluşan hava kirliliğini, oluşturan gazlar, tozlar ve diğer kirletici etkenler hava ile karışım halinde bulunur. Bu nedenlerle; ortam havasındaki ısının ve kirliliğin dağıtılması ve ortamdan kaldırılmaları işlemleri aşağı yukarı aynıdır.
Ortam havasındaki ısının ve kirliliğin dağılması; rüzgar, güçlendirilmiş havalandırma ve makine hareketlerinin oluşturduğu türbülansın neden olduğu karıştırma yoluyla gerçekleşir. İşyerlerinde kalite standartlarına uygun hava sağlamak için gereken havalandırmanın şekli ve sayısı iki faktöre bağlıdır.; Isının ve kirliliğin yayılma ve dağılma hızı havalandırma yolu ile ısının ve kirliliğin seyreltilmesi ya da ortamdan uzaklaştırılması Araştırılması ve anlaşılması önemli olan iki konu da ; Isının ve kirliliğin nasıl karıştığı ve temiz havanın ortamdaki ısıyı ve kirliliği nasıl seyrelteceği ya da ortamdan uzaklaştıracağıdır.
Dikkate alınacak üç bölge vardır bunlar: çalışma ortamının içine doğru olan ya da içinde oluşturulacak hava akımının yerinin tespiti, hava akımlarının karışacağı bölgelerin tespiti, havanın ortamdan dışarı atılacağı bölgelerin tespitidir.
İki çeşit hava akımı vardır: makinelerden ya da yapılan işten kaynaklanan ısı ve kirli hava Ortamda mevcut bulunan açıklıklardan gelen temiz hava akımı. Hava akımın hızı ; çevredeki hava ile karıştığında ortamdaki mevcut havaya bağlı olarak gittikçe hızlanır ya da yavaşlar.
Hava akımının hızı ortamda hareketli olan mevcut havanın hızı ile aynı ise akım fark edilmez hale gelir. Havanın çalışma ortamını terk ettiği bölgeler pencere, kapı, tavan vantilatörleri, boşaltım boşlukları ve ızgaralardır.
Bu tür boşaltıcılardan çıkan havanın yoğunluğu yüksek olsa da, hava çıkışına yakın yerlerde hızı düşer. Sonuç olarak, boşaltımı sağlayan açıklıkların çevresinde bir hava akımı oluşur. Bu nedenle, atılım çıkışları, kendileri karşılıklı hava akımı oluşturduklarından, çalışanları rahatsız edebilir.
Ancak, atılım boşlukları kaynağa çok yakın yerleştirilirse, geniş alanlara yayılma azaltılır. Isıyı, gazları ve tozları havalandırma prensiplerinin yanı sıra, sıcak hava kirliliğin oranı ve fiziksel özellikleri incelenmelidir.
Isıdan kaynaklanan yoğunluk farkları, yer değiştiren farklı hava akımlarına sebep olur. Kirli gaz ve buharlar hareketsiz haldeyken, havadan ağırdır ama havayla karşılaştıklarında yoğunluk farklılıkları belirginliğini yitirir.
HAVALANDIRMA TİPLERİ
Doğal havalandırma: Doğal havalandırmadan, ısının ve kirli havanın seyreltilmesi ve dağıtılması olarak yararlanılır.
Bir mekanın yüzeysel sınırlarında herhangi bir açıklıktan hava dışarı çıkar ve yerine temiz hava gelir. Dolayısıyla, içerdeki sıcak ya da kirli havanın seyreltilmesi sağlanır. Temiz havayı sızma yoluyla sağlayan doğal havalandırmanın miktarını belirlemek zordur Çünkü bu oran dışarıdan gelen rüzgar basıncına, rüzgarın yönüne, güneş ışınlarının radyasyonuna, duvar ve çatılardaki çatlakların sayı ve boyutlarına ve iç ortamdaki hareketli havaya bağlıdır.
Sonuç olarak, doğal havalandırma yöntemi, tozların ve dumanın yayılmasını kontrol etmek için daima kullanışlı bulunmuştur. Bu yöntem sayesinde, ancak çok az yoğunluktaki gaz ve buhar kontrol edilebilir. Bu yöntem, ancak ortam sıcaklığı yüksek olmayan ortamlarda kullanılır ve farklı bir yönteme gerek duyulmaz.
Seyreltme havalandırması: Doğal havalandırmanın yerini tutmak üzere seyreltme (güçlendirilmiş) havalandırma kullanılır. Ancak, ortamda yüksek ısı ve yüksek gaz ve buhar yoğunluğu olması gerekir.
bu, ortama hava üfleme yöntemiyle ya da duvarlara ve tavana fan yerleştirmek suretiyle gerçekleştirilir. Her iki durumda da ısı ve kirlilik seyreltilir ve binadan dışarı atılır.
İklimlendirme; İklimlendirme sistemleri, ısıtma, soğutma ve nemlendirme işlevlerini birlikte yerine getirmektedir. Bu arada bazı sistemler, havayı kirleten unsurları da elimine etmektedirler.
Bu sistemler çalışma prensiplerine göre üç grupta sınıflandırılır. ◦ 1-Kapalı sistemler. ◦ 2-Yarı kapalı sistemler. ◦ 3-Bölümlendirilmiş sistemler.
İklimlendirme sistemleri etkiledikleri alanlara göre ikiye ayrılır; ◦ A-Tekli alanlar için, ◦ B-Çoklu alanlar için.
İklimlendirme sistemlerinin ortak elemanları şunlardır; ◦ a- Isıtma ve soğutma ünitesi ◦ b- Su veya soğutucu gaz ◦ c- Elektrik veya diğer yakıt sistemleri ◦ d- Nem kontrol ünitesi ◦ e- Direk su buharı enjeksiyonu ◦ f- Yoğunlaştırılma üniteleri ◦ g- Katı madde tutucu üniteler
ISI (HAVA SICAKLIĞI): İnsan vücudunda ısı, tuz, asit, baz, şeker v.s. gibi bazı fiziksel ve kimyasal değerlerin belli sınırlar içinde kalması gerekmektedir. İnsan vücudu, yapısında, bu değerlerin belli aralıklarda kalmasını sağlayan, ayarlayan mekanizmalar mevcuttur. İnsan bu mekanizmalar ile olumsuz çevre şartlarına karşı kendini savunur ve olumsuz şartlarda dahi hayatiyetini devam ettirme imkanını sağlar.
İnsan vücudunda mevcut olan bu dengelerden biri de ısı (Sıcaklık) tır. Hasta olmayan normal bir insan vücudunun sıcaklığı 36 derece santigrattır. İnsan çevresi ile devamlı iletişim halindedir. Çevresindeki şartlardan devamlı etkilenmektedir. İnsanın çevre şartlarından biri de, hava sıcaklığıdır. Ortamdaki hava sıcaklığı fazla olursa, sıcak ortamdan soğuk ortama ısı geçişi (Isı transferi) sebebiyle insanın vücudu ısınmaya başlar.
İnsan vücudunun ısısı 36 derece santigrat civarında kalması gerekmektedir. Aksi halde ateşimiz yükselir, yataklara düşeriz. Bunun gibi ortam sıcaklığı çok düşük olursa, yine ısı transferi ile vücudun ısısı düşmeye başlar ve donmaya başlarız.
insan vücudu, ortamdaki havanın soğuması durumunda büzülerek, titreyerek, havanın ısınması durumunda açılarak, terleyerek detayını çok fazla bilmediğimiz savunma sistemleri ile vücut ısısını sabit tutmaya çalışır. Fakat bu savunma mekanizmaları çalışırken insan sıkılır rahatsız olur, iş verimi düşer. Çevre şartları çok aşırı bir şekilde bozulmuş ise, vücut artık kendini savunamaz hale gelir, savunma mekanizmaları iflas eder veya yetmez duruma gelir, insanın dengesi bozulur, vücut kimyası bozulur ve hastalanır. Kazaya davetiye verir.
Çalışanların, sıkılmaması, rahatsız olmaması, hastalanmaması, vücut kimyalarının bozulmaması için ortam şartlarını ve konumuz olan ısıyı uygun hale getirmek gerekmektedir.
HAVA AKIM HIZI İşyerinde oluşan kirli havanın dışarı atılması, yerine temiz havanın alınması için, ortamda, uygun bir havalandırmanın olması, dolayısıyla uygun bir hava akımının olması zorunludur.Ancak bu hava akımı 0,5 metre/saniyeyi aşması durumunda rahatsız edici esintiler meydana gelir. Bu esintilerin zararları sebebiyle İşyerlerinde, özellikle kaynak atölyelerinde, ortamın havası kirli olduğu halde, havalandırma tesisatlarının çalıştırılmadığına çok sık rastlamaktayız. Bu tür olumsuzlukların olmaması için ISITMA VE HAVALANDIRMAYI, İKLİMLENDİRME ŞEKLİNDE ANLAMALI ve bu anlayışla, bütün değerler göz önünde bulundurularak projelendirme yapılmalıdır.Şimdi de Sıcaklık, nem, hava akım hızı ve radyant ısının birbiri ile ilişkileri üzerinde duralım. ◦ İşyerlerinde, çalışanların büyük bir kısmının (%80), ısı hissi bakımından kendilerini en rahat hissettikleri şartlar tespit edilmeye çalışılmıştır. Bu şekilde TERMAL KONFOR BÖLGESİ kavramı ortaya çıkmıştır. ◦ Termal Konfor Bölgesi; Çalışanın, faaliyetini sürdürmesi esnasında en rahat durumda olabilmek için gerekli termal konfor şartlarının üst ve alt sınırları arasında olan bölgedir. İş sağlığı ve güvenliği mevzuatımızda gerek havalandırma gerekse iklimlendirme ile ilgili doğrudan ve dolaylı hükümler bulunmaktadır. Bu hükümlerin bulunduğu başlıca tüzük ve yönetmelikler ile anılan hükümler aşağıda belirtilmiştir.4857 sayılı kanunun geçici ikinci maddesi 6331 in kademeli yürürlüğe girmesi neticesi-uyarınca yürürlükten kalkan 1475 sayılı kanunun 74. maddesine dayanılarak çıkarılmış olan Eski İşçi Sağlığı ve İş Güvenliği Tüzüğü – Kaynak, Çalışanların Patlayıcı Ortamların Tehlikelerinden Korunması Hakkında Yönetmelik İşyeri Bina ve Eklentilerinde Alınacak Sağlık ve Güvenlik Önlemlerine İlişkin Yönetmelik Kimyasal Maddelerle Çalışmalarda Sağlık ve Güvenlik Önlemleri Hakkında Yönetmelik Elle Taşıma İşleri Yönetmeliği Yapı İşlerinde Sağlık ve Güvenlik Yönetmeliği Eski İşçi Sağlığı ve İş Güvenliği Tüzüğü – Kaynak olarak kullanılabilir. Madde.8 İşyerlerindeki hava hacmi, makine, malzeme ve benzeri tesislerin kapladığı hacimler dahil olmak üzere, işçi başına en az 10 metreküp olacaktır. Hava hacminin hesabında, tavan yüksekliğinin 4 metreden fazlası nazara alınmaz. Madde.20 Kapalı işyerlerindeki sıcaklık ve nem derecesinin, yapılan işin niteliğine uygun olmakla beraber ılımlı bulunması esastır. denilmektedir